สมาคมแห่งประชาชาติเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ประชากร

661.8 ล้านคน ในปี 2564 (เพิ่มขึ้นเฉลี่ย 1.06% ต่อปี) มีประชากรรวมเป็นลำดับ 3 ของโลกรองจากจีน และอินเดีย

ประชาคมการเมืองและความมั่นคงอาเซียน (ASEAN Political and Security community-APSC)

ประชาคมการเมืองและความมั่นคงอาเซียน (APSC) มุ่งส่งเสริมสันติภาพและความมั่นคงในภูมิภาค โดยเน้นการสร้างบรรทัดฐานและค่านิยมร่วมกัน อาทิ การแก้ไขข้อพิพาทอย่างสันติ การส่งเสริมความไว้เนื้อเชื่อใจ และการกระชับความร่วมมือเพื่อรับมือกับภัยคุกคามที่เผชิญร่วมกัน ซึ่งปรากฏในเอกสาร APSC Blueprint 2025 ที่มีการดำเนินการในด้านการเมืองและความมั่นคงด้วยกลไกที่อาเซียนมีบทบาทนำและ
การส่งเสริมความเป็นแกนกลางของอาเซียน โดยการเสริมสร้างความมั่นคงในรูปแบบปกติ เช่น การปฏิบัติการทางทหารร่วมกันของอาเซียน และการส่งเสริมความร่วมมือในการเผชิญกับภัยคุกคามความมั่นคงรูปแบบใหม่ เช่น อาชญากรรมข้ามชาติ การต่อต้านยาเสพติด การค้ามนุษย์ ความมั่นคงไซเบอร์ การบริหารจัดการชายแดน และการเสริมสร้างความมั่นคงทางทะเล เพื่อรักษาความเป็นแกนกลางของอาเซียนในสถาปัตยกรรมของภูมิภาค

ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน (ASEAN Economic Community-AEC)

ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน (AEC) มุ่งสู่การเป็นตลาดและฐานการผลิตร่วมกัน (Single Market and Production Base) โดยส่งเสริมการเคลื่อนย้ายสินค้า บริการ การลงทุน และแรงงานมีฝีมืออย่างเสรี เพื่อแสวงโอกาสการแข่งขันทางการค้าและการดึงดูดการลงทุน รวมถึงการเสริมสร้างความแข็งแกร่งทางเศรษฐกิจ และเพิ่มความสามารถในการแข่งขันของอาเซียนในตลาดโลก ควบคู่ไปกับการให้ความช่วยเหลือประเทศสมาชิกใหม่ (กัมพูชา ลาว เมียนมา และเวียดนาม) เพื่อลดช่องว่างของระดับการพัฒนา ซึ่งปรากฏในเอกสาร AEC Blueprint 2025 ทั้งนี้ ปัจจัยสนับสนุนการเป็น AEC อย่างเป็นรูปธรรม อาทิ ความเชื่อมโยงด้านโครงสร้างพื้นฐานภายในภูมิภาค รวมถึงการอำนวยความสะดวกข้ามพรมแดน โดยอาเซียนต้องปรับปรุงและกำหนดนโยบายที่เป็นมาตรฐานร่วมกัน ซึ่งสอดคล้องกับจุดแข็งของแต่ละประเทศสมาชิก เพื่อให้เกิดประโยชน์สูงสุดและข้อได้เปรียบในการเพิ่มขีดความสามารถในการต่อรองกับภายนอก

สถานการณ์สำคัญของอาเซียนเมื่อปี 2563

                  1) ผลกระทบจากการแพร่ระบาดของโรค COVID-19 ระลอกใหม่ ส่งผลให้อาเซียนยังคงดำเนินมาตรการจำกัดการเดินทางและปิดพรมแดนระหว่างกัน ควบคู่ไปกับการกระชับความสัมพันธ์ในภูมิภาคและประเทศคู่เจรจา เพื่อรับมือกับวิกฤตการแพร่ระบาดโรค COVID-19 เฉพาะอย่างยิ่งการฟื้นฟูตามกรอบ
การฟื้นฟูที่ครอบคลุมของอาเซียน (ASEAN Comprehensive Recovery Framework-ACRF) การระดมความช่วยเหลือภายใต้กองทุนอาเซียนเพื่อรับมือกับโรค COVID-19 (COVID-19 ASEAN Response Fund) เพื่อจัดหา กระจาย และเข้าถึงวัคซีนอย่างเท่าเทียมให้เป็นสินค้าสาธารณะ ตลอดจนการสนับสนุนอุปกรณ์ทางการแพทย์ในภาวะฉุกเฉิน

                     การแพร่ระบาดโรค COVID-19 ส่งผลกระทบต่อเศรษฐกิจอาเซียนอย่างรุนแรง อย่างไรก็ดี อาเซียนมีสัญญาณการฟื้นตัวภาคการส่งออกสินค้า เนื่องจากประเทศคู่ค้าหลัก (จีนและสหรัฐฯ) สามารถฟื้นตัวทางเศรษฐกิจได้อย่างรวดเร็ว อีกทั้งอาเซียนมุ่งสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการฟื้นตัวทางเศรษฐกิจ
เฉพาะอย่างยิ่งการดำเนินการพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ (E-Commerce) และการเชื่อมโยงการชำระเงินทางอิเล็กทรอนิกส์ระหว่างกันเพื่อปรับเปลี่ยนไปสู่ประชาคมดิจิทัล บนพื้นฐานของบรรทัดฐานความปลอดภัยทางไซเบอร์ นอกจากนี้ ยังให้ความสำคัญกับเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) เพื่อนำไปสู่เศรษฐกิจที่มีความยืดหยุ่น การใช้ทรัพยากรอย่างคุ้มค่า และการเจริญเติบโตอย่างยั่งยืน ทั้งนี้ การรับมือภาวะฉุกเฉินทางสาธารณสุขและการฟื้นฟูเศรษฐกิจจะยังคงเป็นประเด็นเร่งด่วนที่ท้าทายความร่วมมือของอาเซียน

2) การทำหน้าที่ประธานอาเซียนของบรูไน ในภาพรวมค่อนข้างประสบความสำเร็จ เนื่องจากบรูไนสามารถผลักดันประเด็นที่ริเริ่มให้สามารถบรรลุเป็นผลลัพธ์การประชุมสุดยอดอาเซียนได้ เฉพาะอย่างยิ่งการยกระดับการปรับเปลี่ยนไปสู่ดิจิทัลของภูมิภาคอาเซียนที่สอดคล้องกับสถานการณ์ในปัจจุบัน สะท้อนให้เห็นถึงศักยภาพและการขับเคลื่อนการดำเนินงานของบรูไนในฐานะประธานอาเซียนอย่างจริงจัง ท่ามกลางสถานการณ์ที่ท้าทายและเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว อย่างไรก็ดี ด้านความมั่นคง บรูไนเผชิญความท้าทายในประเด็นสถานการณ์การเมืองเมียนมา ซึ่งเป็นประเด็นที่อาเซียนได้รับแรงกดดันจากประชาคมระหว่างประเทศอย่างมาก กับทั้งบรูไนเผชิญความเห็นต่างกันภายในอาเซียนต่อการแสวงหาแนวทางการดำเนินการกับเมียนมา เฉพาะอย่างยิ่งฉันทามติการแต่งตั้ง ภารกิจ และหน้าที่ความรับผิดชอบ และห้วงเวลาการดำรงตำแหน่งของผู้แทนพิเศษในสถานการณ์เมียนมา ซึ่งกัมพูชาประธานอาเซียนในปี 2565 จำเป็นต้องส่งเสริมความเป็นเอกภาพของอาเซียนเพิ่มขึ้น

3) สถานการณ์ในทะเลจีนใต้ ในห้วงปี 2564 ความตึงเครียดเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องจากการตอบโต้กันไปมาระหว่างสหรัฐฯ กับจีน สร้างความกังวลและหวาดระแวงต่อประเทศคู่พิพาท โดยสหรัฐฯ ยังคงมุ่งเน้นปฏิบัติการเสรีภาพในการเดินเรือและเดินอากาศ ส่งกองเรือรบมาลาดตระเวนในทะเลจีนใต้บ่อยครั้งขึ้นหรืออย่างน้อย 7 ครั้งในปี 2564 ควบคู่ไปกับการกระชับความสัมพันธ์กับประเทศคู่พิพาทด้วยปฏิบัติการฝึก   ซ้อมร่วม การถ่ายทอดเทคโนโลยีทางทหาร และการสนับสนุนงบประมาณก่อสร้างศูนย์ฝึกอบรมทางทะเล เพื่อเพิ่มขีดความสามารถทางทหาร

จีนมุ่งเสริมสร้างขีดความสามารถทางทหารควบคู่ไปกับการดำเนินกลยุทธ์หลากหลาย
เพื่อคงอำนาจในพื้นที่อ้างกรรมสิทธิ์ อาทิ การบังคับใช้กฎหมายฝ่ายเดียวครอบคลุมพื้นที่อ้างกรรมสิทธิ์
การใช้กองเรือประมงและเครื่องบินรบลาดตระเวนอย่างสม่ำเสมอ ซึ่งบางครั้งรุกล้ำอาณาเขตของประเทศคู่พิพาท การฝึกซ้อมรบทางทหารและการเคลื่อนพลอย่างเป็นระบบ การติดตั้งขีปนาวุธพิสัยกลางจากแผ่นดินใหญ่ และการสร้างเกาะเทียม

บางประเทศสมาชิกอาเซียนพยายามเสริมสร้างศักยภาพและขีดความสามารถทางทะเล โดยกองทัพเรือเวียดนาม ฟิลิปปินส์ และมาเลเซีย ฝึกซ้อมทวิภาคีกับสหรัฐฯ และพันธมิตร เพื่อเตรียมความพร้อมปฏิบัติการทางทหาร หากเกิดกรณีการรุกล้ำอธิปไตย กับทั้งการจัดตั้งหน่วยทหารใหม่เพื่อรองรับสถานการณ์
ไม่คาดฝันที่อาจเกิดขึ้น ควบคู่ไปกับการเจรจาเพื่อบรรเทาข้อพิพาทในที่ประชุมอาเซียน ซึ่งอาเซียนมุ่งให้ความสำคัญต่อเสถียรภาพและความมั่นคงในภูมิภาค เฉพาะอย่างยิ่งความปลอดภัยและเสรีภาพในการเดินเรือและเดินอากาศในทะเลจีนใต้ ความห่วงกังวลต่อการทำลายสิ่งแวดล้อมทางทะเล ตลอดจนย้ำจุดยืนการแก้ไขข้อพิพาทอย่างสันติวิธีบนพื้นฐานกฎหมายระหว่างประเทศ และมุ่งสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการจัดทำประมวลการปฏิบัติในทะเลจีนใต้ (Code of Conduct-CoC) เพื่อลดทอนความเสี่ยงที่จะเกิดการเผชิญหน้าหรือการใช้กำลังระหว่างกัน

ทั้งนี้ ข้อพิพาทในทะเลจีนใต้จะยังคงยืดเยื้อต่อไป เนื่องจากการจัดทำ CoC ที่ล่าช้าจาก
การแพร่ระบาดโรค COVID-19 และสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว อีกทั้ง CoC เป็นเพียงข้อตกลงในการบริหารจัดการพื้นที่พิพาทในทะเลจีนใต้ มิใช่ความตกลงในการแก้ไขปัญหาอำนาจอธิปไตยและอาณาเขต   ที่ต่างฝ่ายต่างอ้างกรรมสิทธิ์

4) ความตกลงหุ้นส่วนทางเศรษฐกิจระดับภูมิภาค (Regional Comprehensive Economic Partnership–RCEP) จะมีผลบังคับใช้ใน 1 ม.ค.2565 หลังจากที่สำนักเลขาธิการอาเซียนได้รับสัตยาบันสารในความตกลง RCEP ครบตามเกณฑ์ (สมาชิกอาเซียนอย่างน้อย 6 ประเทศ และคู่เจรจาอย่างน้อย 3 ประเทศ) เมื่อ 2 พ.ย. 2564 ซึ่งประเทศที่ยื่นสัตยาบันสารในชั้นนี้ ประกอบด้วย สมาชิกอาเซียน 6 ประเทศ ได้แก่ บรูไน กัมพูชา ลาว สิงคโปร์ ไทย และเวียดนาม กับคู่เจรจา 4 ประเทศ ได้แก่ ออสเตรเลีย จีน ญี่ปุ่น และนิวซีแลนด์ โดยสถาบันด้านการค้าระหว่างประเทศและความร่วมมือทางเศรษฐกิจของจีน (Chinese Academy of International Trade and Economic Cooperation) ประเมินว่า RCEP จะทำให้ GPD ของภูมิภาคเพิ่มขึ้น 0.86% ในปี 2578

5) สถานการณ์การเมืองเมียนมา อาเซียนพยายามผลักดันให้สถานการณ์ในเมียนมากลับเข้าสู่ภาวะปกติอย่างต่อเนื่อง หลังจากเหตุการณ์เมื่อ 1 ก.พ.2564 โดยสำนักเลขาธิการอาเซียนออกแถลงการณ์ต่อสถานการณ์ในเมียนมาในวันเดียวกัน เพื่อแสดงความห่วงกังวลต่อเหตุการณ์ในเมียนมา ต่อมาได้จัดการประชุมผู้นำอาเซียนสมัยพิเศษเมื่อ 24 เม.ย.2564 ซึ่งที่ประชุมได้บรรลุฉันทามติ 5 ประการ ที่จะเป็นแนวทางในการแก้ไขสถานการณ์การเมืองในเมียนมา ประกอบด้วย 1) การยุติความรุนแรงในเมียนมาโดยทันทีและทุกฝ่ายต้องใช้ความยับยั้งชั่งใจอย่างเต็มที่ 2) การเจรจาเชิงสร้างสรรค์กับทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้องในการหาทางออกอย่างสันติเพื่อผลประโยชน์ของประชาชน 3) การแต่งตั้งผู้แทนพิเศษของประธานอาเซียนเพื่ออำนวยความสะดวกในกระบวนการเจรจา 4) อาเซียนจะให้ความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมแก่เมียนมา ผ่านศูนย์ประสานงานการให้
ความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมของอาเซียน (AHA Centre) และ 5) ผู้แทนพิเศษและคณะจะเดินทางไปเยือนเมียนมาเพื่อพบปะกับทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้อง

สำหรับการดำเนินงานตามฉันทามติของอาเซียนนั้น อาเซียนจัดการประชุมเพื่อระดม
ความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมแก่เมียนมา ซึ่งได้รับการสนับสนุนมากกว่า 8 ล้านดอลลาร์สหรัฐ จากประเทศ
ผู้บริจาค รวมถึงแต่งตั้งดาโต๊ะ เอรีวัน เปฮิน ยูซอฟ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศบรูไนคนที่สอง เป็นผู้แทนพิเศษอาเซียน เมื่อ ส.ค.2564 อย่างไรก็ดี การดำเนินงานของผู้แทนพิเศษยังไม่คืบหน้าเท่าที่ควร เนื่องจากเผชิญอุปสรรคในการเข้าพบผู้มีส่วนได้เสียทุกฝ่าย โดยเฉพาะอองซานซูจี ทำให้อาเซียนกดดันเมียนมาด้วยการตัดสินใจเชิญบุคคลที่ไม่เกี่ยวข้องในทางการเมืองจากเมียนมาเข้าร่วมการประชุมสุดยอดอาเซียนครั้งที่ 38 และ 39 ระหว่าง 26-28 ต.ค.2564 แทนผู้นำรัฐบาลภายใต้สภาบริหารแห่งรัฐ (State Administrative Council-SAC) สร้างความไม่พอใจให้กับเมียนมาที่ไม่ได้รับสิทธิเท่าเทียมสมาชิกอื่น ๆ ส่งผลให้เมียนมาไม่ส่งผู้แทนเข้าร่วมการประชุมในครั้งนี้

6) ความสัมพันธ์กับภาคีภายนอก อาเซียนมีมติรับรองให้สหราชอาณาจักรเป็นประเทศคู่เจรจา ลำดับที่ 11 ในการประชุมรัฐมนตรีต่างประเทศอาเซียน เมื่อ ส.ค.2564 หลังจากที่สหราชอาณาจักรยื่นขอสถานะดังกล่าวเมื่อ มิ.ย. 2563 ถือเป็นประเทศแรกที่ได้รับสถานะดังกล่าวในรอบ 25 ปี โดยสหราชอาณาจักรเข้าร่วมการประชุมรัฐมนตรีเศรษฐกิจอาเซียน-สหราชอาณาจักร ในฐานะคู่เจรจาเป็นครั้งแรก เมื่อ ก.ย.2564 และได้รับรองปฏิญญา ซึ่งระบุแนวทางส่งเสริมความร่วมมือทางเศรษฐกิจระหว่างกัน สำหรับความสัมพันธ์กับคู่เจรจาอื่น ๆ อาเซียนเห็นพ้องยกระดับความสัมพันธ์กับจีนและออสเตรเลียไปสู่การเป็นหุ้นส่วนเชิงยุทธศาสตร์อย่างรอบด้าน (comprehensive strategic partnership-CSP) ในการประชุมสุดยอดอาเซียน ครั้งที่ 38 และ 39